شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی؛ کتیبههای صحن عتیق، تألیف مهدی صحراگرد، مشهد، آستان قدس رضوی، مؤسسه چاپ و انتشارات، 1395، 292 ص، شابک:9789644340666
بهگزارش ایبنا، نشست نقد و بررسی «شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی/ کتیبههای صحن انقلاب» بعد از ظهر چهارشنبه، سوم آبان 1396 با حضور مهدی صحراگرد، نویسنده کتاب، مهدی گلچین عارفی، مورخ، مهدی مکینژاد، دکترای پژوهش و هنر، تاریخ و هنر و کتیبهشناسی و ولیالله کاووسی، دکترای تاریخ هنر در سرای اهل قلم مؤسسه خانه کتاب برگزار شد.
مهدی صحراگرد، نویسنده اثر ضمن تشکر از میهمانان نشست گفت: این کتاب ششمین جلد از مجموعه کتابهایی با عنوان کلی «شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی» است که هدف آن انتشار تصاویر و مشخصات دقیق از برخی آثار در مجموعه آستان قدس است. علت آن هم این است که دسترسی به آثاری که در مجموعه آستان قدس است، برای پژوهشگران کمی مشکل است. هم بهخاطر رویکرد محوری که آستان قدس دارد و هم بهلحاظ تعداد زیاد این آثار که شناسایی شاهکارها، معمولاً با مشکلاتی مواجه است.
وی ضمن بیان اینکه این پروژه از سال 1388 با همت مؤسسه آفرینشهای هنری آستان قدس آغاز شده، افزود: تا به حال شش جلد از این مجموعه منتشر شده و دو جلد هم در حال گذراندن مراحل نهایی است. بخش کتیبههای این مجموعه که در سه جلد پیشبینی شده بود، در دست نگارش است. تحقیق این آثار با بنده بوده و جلد اول مربوط به کتیبههای مسجد گوهرشاد است که در سال 1392 منتشر شد و جلد دوم، کتیبههای صحن عتیق است که کتابی است که امروز درباره آن سخن خواهیم گفت.
نویسنده کتاب «شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی/ کتیبههای صحن انقلاب»، نبود الگوی خوب برای معرفی کتیبههای یک مجموعه یا یک بنای خاص را، از مسائل این کتاب برای خود دانست و عنوان کرد: ما درمورد کتیبهنگاری، منابع متعدد و زیاد غربی و داخلی داریم اما همیشه رویکرد آنها تاریخی و معماری بوده است. درباره اینکه کتیبهها بهعنوان یک اثر هنری، چهطور باید مطالعه و معرفی شوند و در معرفی آنها به چه نکاتی درباره این کتیبهها، پرداخته شود؛ الگوی روشن و مشخصی وجود نداشت و من از همان اول با چالش نبود الگو مواجه بودم، بنابراین سعی کردم خودم الگویی طراحی کنم و براساس همان الگو پیش بروم.
صحراگرد در رابطه با طبقهبندی مجلدهای این مجموعه اضافه کرد: در جلد اول سعی کردم یک تقسیمبندی ابتدایی برای انواع کتیبهها بهلحاظ رابطهشان با بنا، بهلحاظ کیفیت خط و همینطور یک معیاری هم برای ارزیابی کیفیت خط کتیبه ارائه شود که در آن جلد کار مخصوص مسجد گوهرشاد بود، اما در جلد دوم که جلد حاضر است، سعی کردم طبقهبندی و گونهشناسی کتیبهها را هم گسترش دهم. بحث دیگری که در مطالعه این کتیبهها مورد توجه بوده است، چگونگی ارزیابی خط کتیبه است که در این هم معیار روشنی نداشتیم و من هم در کتاب گوهرشاد و هم در این کتاب، بر اساس اصول خوشنویسی و تطبیق آنها با مسائل کتیبهنویسی، تعدادی از اصول اصلی که در ارزیابی خط کتیبه مهم است را استخراج کردم و در بخش شکل حروف و متن که مربوط به ترکیب باشد، دستهبندی کرده و سعی کردیم همه کتیبهها را از چنین منظری نگاه کنم و درنهایت بتوانم یک ارزیابی یکسانی از همه کتابها داشته باشم.
وی در از تصویرگری کتاب یاد کرد و گفت: کتاب مقداری تصویرمحور شده است، چون هدف کارفرما یعنی مؤسسه آفرینش هنری آستان قدس، تهیه کتابهایی با تصاویر خوشکیفیت بود که مورد استفاده دیگر محققان هم قرارگیرد و هدف این است که علاوهبر تصاویری که در پژوهش خود کتاب مورد استفاده قرار گرفته است، قابلیت استفاده برای دیگران هم داشته باشد و درواقع یک آلبوم تصویری هم در کنار بخش پژوهشی باشد.
نویسنده کتاب به مشکلات پیش رو در نوشتن این قبیل آثار اشاره کرد و عنوان کرد: مشکلی که خود من در طول این کار داشتم، بحث منابع دست اول بهجز منابع معمولی که همه میشناسیم، بود. منابعی به نام اسناد داریم که بهتازگی روی آنها کار میشود که بحث استفاده از این اسناد و بازخوانی این اطلاعات، مشکلات فراوانی داشت. تمام عکسهای کتاب توسط عکاس، بهصورت تخصصی و با دوربین حرفهای انجام شد، اما یک قسمتهایی از بنا مثل کتیبههای دور گنبد بهدلایل فنی امکان عکسبرداری نداشت که بهنظر خودم از این جهت کار یک کاستیهایی داشت.
جای چنین کتابهایی در مجموعه پژوهشهای ایران بسیار خالی بود
مهدی مکینژاد از سخنرانان این نشست، ضمن تشکر از نویسنده اثر بهخاطر تلاشهایی که داشته، بیان کرد: جای چنین کتابهایی در مجموعه پژوهشهای ایران بسیار خالی بود. حقیقتاً شاید منحصربهفردترین بناهای ایران، مجموعههای مذهبی و بقاع متبرکه و علیالخصوص حرم حضرت رضا(ع) است که واقعاً در این زمینه منحصربهفرد است. بایستی بخش جداگانهای درباره این بناها، مخصوصاً در معماری ایرانی، تعریف شود. خاصیتی که این بناها دارند این است که دارای یک تداوم تاریخی هستند و در طول دورههای تاریخی همیشه دستخوش تغییرات شدهاند. این بناها از آن دست بناهایی هستند که تمامی ندارند و درنتیجه اهمیت چنین کتیبههایی این است که تغییر و تحولات و آنچه که بر بناها گذشتهاست را ثبت میکند.
وی اضافه کرد: نویسنده این کتاب خیلی خوب توانسته این روند تغییر و تحول را دنبال کند و بهصورت ریز این کتیبهها را مورد نظر قراردهد. هرچند که در بحث تزئینات در معماری و کتیبهها ما در ابتدای کار هستیم ولی بههرجهت این کتاب میتواند مقدمهای برای پژوهشهای خیلی خوب باشد، مخصوصاً که ما در این زمینه روش پژوهشی هم نداشتهایم. درمورد اهمیت این بناها هرچه که بگوییم بازهم کم است. در طول تاریخ بهترین هنرمندان، از بهترین مواد در این بناها بهکار بردهاند و جالب است که نام خیلی از آنها هم نیست، بهجز همین کتاب که بخشی از این هنرمندان را استخراج کرده که این یک قدردانی از تلاش گذشتهها و هنرمندان محسوب میشود.
مکینژاد درباره ویژگیهای کتاب عنوان کرد: مهمترین مسئلهای که من در کلیات کتاب دیدم، این است که کتاب انسجام خیلی خوبی دارد. چون روی یک صحن متمرکز شده است، درنتیجه از پراکندهگویی دور شده است. ولی بازهم جا داشت که تحلیلهای اضافی درباره کتیبهها صورت گیرد. کتاب توضیحات و تصاویر خوبی دارد، اما ارجاعات آن در فصل اول و در سی، چهل صفحه اول، مقداری مطول شده است. قطع کتاب خیلی خوب است و منسجم و نفیس چاپ شده است و واقعاً کتاب منحصربهفردی است.
انتشار این کتاب مهمترین اتفاق نیمقرن اخیر آستان قدس
مهدی گلچین عارفی دیگر مهمان این نشست گفت: صحبتکردن درباره این کاری که انجام شده است، از جهتی سخت است. چون ما درباره حرم امام رضا(ع) صحبت میکنیم که بیاغراق، یکی از مهمترین بناهایی است که در عالم اسلام داریم. ما در مشهد با یک کانونی مواجه هستیم که آیینه تمامنمای این فرهنگ است. دستکم از دوره غزنوی، فعالیتهای جدی در این حرم شروع میشود و تا به امروز تداوم داشته است. هرکسی آمده، خشتی افزوده و از این رهگذر، نامها و تاریخهای بسیاری بر آن مانده است. گویی این یک آیینی در زندگی ایرانیان بوده است که هرکس در توان خود کاری کند اثر خودش را بر این آیینه تمامنمای فرهنگ ایرانی بگذارد که در اینجا دو اتفاق میافتد، یکی اینکه برای خودش کاری میکند و نام خودش را حفظ میکند. دوم اینکه نقش خود را در این فرهنگ ایفا میکند. و کار مهم آقای صحراگرد این است که وی یک خشت دیگر بر این بنا افزوده است.
این مورخ افزود: بهنظر من مهمترین کاری که در سی سال گذشته یا نیمقرن اخیر در این مجموعه شده، انتشار این کتاب است. یعنی این کتاب ما و فردی از نسل ما را در سلسله کسانی قرارمیدهد که همتی کرده و تعهد خودشان را به آن حضرت نشان دادهاند و ما میتوانیم سربلند باشیم که همه ما در آن امر کاری کردهایم.
مؤلف این کتاب به ما کمفروشی نمیکند
ولیالله کاووسی دیگر سخنران این نشست نیز گفت: آنچه که ازنظر من در کار صحراگرد در این کتاب مهم است، انسجام است. یعنی ما با یک پژوهش منسجم درمورد مجموعه امام رضا(ع) روبهرو هستیم. بدینجهت که نویسنده با پاره اطلاعات موجود، دانش و تخصص حرفهای خود را بهکار گرفته است تا اجزای این کتاب را کنار هم بچیند. درواقع مهمترین کاری که وی در این کتاب کرده، این است که که دست مخاطب ناآگاه و نامتخصص و حتی متخصص را میگیرد و با اجزای مجموعه امام رضا(ع) و در این کتاب با صحن عتیق آشنا میکند و یک معیاری برای چگونه نگاهکردن به این مجموعه را به دستش میدهد.
وی درباره فضای کتاب اضافه کرد: صحراگرد از پارههای اطلاعات یک کتاب آگاهانهای ساخته است. در قسمت اول ما را با تاریخچه این قسمت از بنای حرم امام رضا(ع) آشنا میکند. یعنی اینکه از اطلاعات منابع موجود بهره میبرد که نشان دهد مجموعه صحن عتیق چگونه آفریده شده است. در گام بعدی یک قدم جلوتر میرود و ما را با همین قسمت آشنا میکند. یعنی بعد از اطلاعات کلی، یکسری اطلاعات جزئی میدهد. صحراگرد در این کتاب چگونگی گردش نگاه را به ما یاد میدهد و بعد از این سطح، لایه بعدی این کتاب، توجهدادن ما به قطعات کتیبههاست. گام بعدی، آشناساختن ما با ظرایف خوشنویسی این کارهاست که صحراگرد در این کتاب با معیارهای سنتی خوشنویسی و تخصص شخصیاش در شناخت ظرایف خط، به ما نشان میدهد که چگونه باید به اینها نگاه کرد.
کاووسی در ادامه عنوان کرد: مؤلف این کتاب به ما کمفروشی نمیکند، پرحرفی هم نمیکند. به آنچه در حافظه دارد و یک پژوهشگر حرفهای باید به آن اتکا کند، تکیه میکند. یعنی هم از منابع در خدمت کارش بهره میگیرد و هم از دانش تخصصی و ظرفیتهایش در خدمت پیشبرد نام این کتاب، استفاده میکند.