| تاریخ ارسال: 1396/7/16 |
خانواده مسلمان و فضای مجازی، سعیدرضا عاملی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1396، 348 ص، 23.000 تومان، شابک: 6ـ435ـ476ـ964ـ978
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی مؤسسه شهر کتاب نشست ویژه شهر کتاب، روز دوشنبه سوم مهر به نقد و بررسی کتاب «خانواده مسلمان و فضای مجازی» اختصاص یافت. در این نشست دکتر یونس شکرخواه، دکتر شاهو صبار و دکتر سعیدرضا عاملی حضور داشتند.دغدغه اصلی مؤلف این اثر، بهره‌گیری از فضای مجازی برای توسعه و پیشرفت و تسهیل زندگی مردم و ارتقای فرهنگ و تصحیح روابط بین‌فرهنگی در سطح ملی و بین‌المللی است. کتاب با هدف بازتعریف فضای مجازی مفید، مؤثر، سالم و پویا برای خانواده مسلمان نوشته شده‌است تا در پرتو این مباحث، هم آموزشی برای چگونگی استفاده از این فضا ترسیم شود و هم خانواده‌ها با ظرفیت‌ها و خطرات و آسیب‌های فضای مجازی برای اعضای خانواده در گروه‌های سنی و جنسی متفاوت آشنا شوند.
جبر خیر
عاملی در ابتدای سخنان خود سبب شکل‌گیری کتاب «خانواده مسلمان و فضای مجازی» را تشریح کرد؛ وی گفت: شاید بتوان چهار رویکرد را در رویارویی با فضای مجازی برشمرد؛ رویکرد اول که در ایران نیز رایج و بسیار پرنگ است، رویکرد آسیب‌گرا نام دارد. بر این اساس به فضای مجازی از منظر آسیب‌های آن توجه می‌شود؛ بنابراین این فضا، فضایی ضدخانواده و ضددین تلقی می‌شود، چراکه پورنوگرافی در آن بسیار پررنگ است. دیگر این‌که فضای مجازی، تهدیدکننده تلقی می‌شود؛ چون در عرصه‌‌های سیاسی و امنیت ملی تداخل‌هایی را ایجاد می‌کند. هم‌چنین فضای مجازی، چالش‌انگیز تلقی می‌شود؛ بدین‌سبب که با قصد و بدون‌قصد، پرسش‌هایی درباره دین ایجاد می‌کند. این‌ها چالش‌های عمده‌ای هستند که در حوزه فضای مجازی وجود دارد. اما فضای مجازی دامنه گسترده‌ای از فعالیت‌ها را فراهم کرده‌است؛ اگر کسی به آن‌ها توجه نکند و فضای مجازی را تنها آن‌چنان‌ببیند که گفته شد، قطعاً ظرفیت‌های آن را نادیده انگاشته‌است.
وی در شرح رویکردی دیگر درباره فضای مجازی اظهار داشت: از منظر فناوری اطلاعات هم می‌شود فضای مجازی را درنظر آورد؛ این رویکرد، ابزاری است. رویکرد سوم، راهبردی است؛ در به‌کارگیری این رویکرد تلاش می‌شود، در کنار نقاط ضعف و چالش‌ها، مزیت‌ها و نقاط قوت فضای مجازی هم دیده شود تا بتوان راهبردهای اساسی درباره آن را تبیین کرد. در این رویکرد هم نقاط قوت هم نقاط ضعف با هدف رسیدن به هدفی مشخص لحاظ می‌شود. «رویکرد دوفضایی» نیز در رویارویی با فضای مجازی لحاظ می‌شود؛ در این رویکرد، اساساً این اصل پذیرفته می‌شود که فضایی دیگر به زندگی ما اضافه شده‌است؛ این فضا آن‌قدر بزرگ است که دیگر نمی‌توان آن را ابزاری نگریست؛ یعنی نمی‌توان آن را در ادامه روزنامه و تلویزیون و رادیو دید؛ نمی‌توان آن را تنها رسانه دانست؛ این فضا، امروز در صنعت، کشاورزی، خدمات، پزشکی، مهندسی، شهرسازی، کنترل ترافیک و بسیاری از پدیده‌های پیرامونی ما حضوری قدرتمند دارد.
سعیدرضا عاملی مصادیقی از کارکردهای گوناگون فضای مجازی را برشمرد و تصریح کرد: نگاه ما به خانواده از این منظر است؛ خانواده به‌عنوان یک واحد اجتماعی درنظر آورده می‌شود که تمام نیازهای اجتماعی در آن قراردارد؛ خانواده یک واحد اقتصادی است که خرید و فروش می‌کند و خدمات ارائه می‌دهد؛ خانواده یک واحد آموزشی است که در تمام مراحل آموزش حضور دارد و انواع آموزش‌های حرفه‌ای و مهارتی را فرامی‌گیرد؛ در خانواده سبک زندگی وجود دارد؛ بنابراین با مد، سینما، کتاب و انواع سرگرمی‌ها سروکار دارد؛ خانواده یعنی یک واحد اجتماعی است که تک‌واحد آن انسان است؛ بنابراین تمام نیازهای انسان در خانواده نیز وجود دارد (با توجه به تفاوت‌های جنسیتی، سنی، اجتماعی و...).
وی افزود: من و اشعری فکری را دنبال می‌کردیم مبنی‌بر این‌که بتوان پورتالی (با منظری واحد) تهیه کرد که بتواند به تمام نیازهای خانواده پاسخ دهد. در این زمینه پرسش‌های متعددی مطرح است؛ مثل این‌که بین خانواده‌های مسلمان و جز آن چه تفاوت‌هایی وجود دارد؟ مهم‌ترین تفاوت دین است؛ خانواده مسلمان بایدها و نبایدهای دینی دارد؛ خواست‌ها، خطوط قرمز و خطوط سبز دینی دارد؛ دین مسیر زندگی خانواده مسلمان را تبیین می‌کند؛ بنابراین می‌توان پورتال خانواده مسلمان را از پورتال خانواده غیرمسلمان جدا کرد. البته من هم بر این عقیده هستم که می‌توان آن را پورتال خانواده نام گذاشت و مسیر را برای سایر افراد مسدود نکرد؛ اما باید این را درنظر گرفت که وقتی خیلی گشاده عمل کنیم، مخاطبان چندانی را جذب نخواهیم کرد؛ امروز باید به مفهوم خاص‌گرایی نیز توجه داشته باشیم.
عاملی به نگرشی مبنی‌بر «عام‌گرایی در خاص‌گرایی و خاص‌گرایی در عام‌گرایی» اشاره کرد و اظهار داشت: این نوع نگرش، دایره مخاطبان را خاص می‌کند؛ اما باید درنظر داشت، این دایره بزرگ است؛ پنجاه‌وپنج کشور مسلمان در این حوزه وجود دارد؛ مسلمانان پراکنده در جهان را نیز باید درنظر آورد. فضای مجازی محیطی است با غلبه گفتمانی. لستر درباره رسانه‌های جدید مباحثی را طرح کرده‌است؛ او درباره رسانه‌هایی می‌گوید که دیجیتال‌اند نه آنالوگ، تعاملی‌اند نه یک‌سویه، پنجره‌های باز به سوی جهان دارند و فوریت‌های ارتباطی به‌وجود می‌آورند. این کتاب یک مانیفست است برای دستیابی به آن پورتال بزرگ. ما انواع مختلف این رویکرد در جهان را مرور کرده‌ایم؛ این مرور ما را به یک راهبرد سیاستی رهنمون شده‌است.
عاملی در چرایی اهمیت این پورتال گفت: فضای مجازی جای ابرقدرت‌هاست. تارنمای internet live stats کنش‌های روزانه در اینترنت را نشان می‌دهد؛ اگر آن را بررسی کنید، خواهید دید روزانه تنها چیزی درحدود ۲۶۰میلیارد ایمیل ارسال می‌شود؛ تعداد وب‌سایت‌های جهان حدود یک‌میلیاردوسیصدوهفتادمیلیون است؛ امروز فضای ارتباطات به‌شکلی انفجاری توسعه یافته‌است. باید میزان اثرگذاری این فضای گسترده را دریافت. دنیایی که این فضا را تولید کرده‌است، منطق آن را می‌داند و ازاین‌رو می‌تواند به‌خوبی از آن بهره بگیرد؛ این فضا در محیط ریاضی شکل گرفته‌است؛ ازاین‌رو امکان برنامه‌نویسی و تبدیل هرچیزی به الگوریتم ممکن است؛ اصطلاحاً می‌توان گفت، سوررئال به رئال تبدیل شده‌است؛ در فضای مجازی خیال به‌معنای واقعیت است، آرمان به‌معنای واقعیت است؛ چراکه جنس الکتریسیته مغز عددی است؛ بنابراین می‌توان تمام تصورات ذهنی را به یک عملیات عددی بدل کرد.
وی افزود: ازاین‌رو امروز می‌گویند آدمی وارد عصر الگوریتم شده‌است. الگوریتم یعنی آن‌چه را در ذهن داریم به صفرویک منتقل کنیم؛ بین صفرویک‌ها کوانتوم وجود دارد. ما می‌توانیم نیازهای جامعه خودمان را به الگوریتم بدل کنیم. زمانی وقتی از اینترنت و فضای مجازی گفته می‌شد، یک فضای واحد درنظر بود؛ اما امروز دیگر این‌گونه نیست؛ اینترنت به‌معنای فضای متکثر است. امروز دیگر دیوارها مانع نیستند؛ اینترنت همه‌جا حاضر است. ازاین‌رو در این اثر مفهوم خانواده تعریف شده‌است؛ البته با درنظرداشتن تغییراتی که این مفهوم در دنیای غرب از سر گذرانده‌است. مفهوم خانواده امروز به پیچیدگی‌های بسیاری دچار شده‌است. در فصل سوم کتاب، خانواده از منظر اسلام تشریح شده‌است؛ در بخش‌های بعدی تلاش کرده‌ایم سبک زندگی مطلوب یک خانواده مسلمان را درنظر آوریم و تبیین کنیم؛ روشی در سیاست‌گذاری آینده‌نگرانه وجود دارد که براساس نوعی مهندسی معکوس شکل گرفته‌است؛ ما آن را در صورت‌بندی این بخش درنظر داشته‌ایم.
این پژوهشگر در شرح دیگر بخش‌های کتاب اظهار داشت: در فصل‌های بعدی، روندهای تغییر خانواده، روندهای تغییر خانواده در ایران، خانواده دوفضایی، سواد مجازی خانواده، خدمات مجازی برای خانواده در جهان غرب و خدمات مجازی برای خانواده در جهان اسلام تشریح شده‌است؛ در انتها مدلی که می‌توان برای پورتال موردنظر ارائه‌کرد، ترسیم و تبیین شده‌است. در این فضا امکان خدمات‌گیری‌های بزرگ وجود دارد. من همواره تصور می‌‌کردم فرهنگ جامعه را ازطریق مدرسه می‌توان تغییر داد؛ اما امروز ضمن تأکید بر اهمیت مدرسه، ایجاد تحول ازطریق نظام آموزشی را مسیری طولانی می‌دانم؛ بنابراین راهبرد ما می‌تواند مبتنی‌بر سیستم باشد؛ سیستم، جبر خیر تولید می‌کند. بنابراین خانواده مسلمان بر مفاهیم بالاسری مبتنی است؛ اگر بتوان آن‌ها را به الگوریتم تبدیل کرد، این پورتال می‌تواند نیازهای خانواده مسلمان را تأمین کند؛ حال‌آن‌که می‌تواند لایه‌ای عمومی نیز داشته باشد.
سندرومی به نام دانلود
یونس شکرخواه نیز در سخنان خود کتاب «خانواده مسلمان و فضای مجازی» را به‌عنوان کتابی ارزیابی کرد که در ابعاد بسیاری می‌تواند از خود دفاع کند؛ وی در این‌باره تصریح کرد: در این اثر مدل‌هایی به‌عنوان کیس در دسترس مخاطب قرار گرفته‌است؛ نگرانی درباره اخلاق و تأثیر آن در خانواده به‌عنوان سلول اجتماعی، موردی بوده‌است که در صورت‌بندی این کیس‌ها لحاظ شده‌است؛ از نظرگاه‌های جامعه‌شناسی، فرهنگی، روان‌شناسی و چون آن‌ها این کتاب توجیه می‌شود. سنت کتاب‌نویسی مؤلف این‌گونه است؛ او برپایه کیس‌ها کار را صورت‌بندی می‌کند و انواع تحلیل‌ها را درنظر می‌آورد. بنابراین من درباره کتاب نکته خاصی ندارم. اما آن‌چه این اثر را حائز اهمیت می‌کند، قراردادن آن در چارچوب‌های نظری مؤلف است؛ او کماکان بر ایده‌‌ای تأکید دارد که در سطح جهان نیز گسترده است. مؤلف خود اذعان دارد بر این‌که نظرگاهش نسبت به گذشته تغییر کرده‌است. نویسنده‌ای با این مختصات می‌داند چه تولید می‌کند و چه به ادبیات پیشین خود می‌افزاید.
وی دیگر رویکردهای نویسنده را برشمرد و ازآن‌پس افزود: مسأله نویسنده سیستم‌های ارتباطی آنالوگ نیست، دیجیتال‌مدیا و رسانه‌های چاپی هم نیست؛ حتی می‌توان گفت مسأله وی آنلاین‌مدیا هم نیست. در آنلاین مدیا ما در شرایط یک‌طرفه «گرفتن» قرارداریم؛ ما وقتی به اینترنت متصل می‌شویم مظهر دانلود خواهیم بود؛ مگراین‌که یک وب‌سایت یا بلاگ داشته باشیم؛ این رفتار در فضای سایبری توجیه می‌شود. این اثر نیز به این مسأله می‌پردازد. در فضای سایبری، سیستم بیشتر از کاربر نقش دارد. کاربر در فضای آنلاین تنها گیرنده است، بدون این‌که کاری انجام دهد؛ نسبت لود با دانلود با یکدیگر قابل قیاس نیست. ما در فضای آنلاین دچار سندروم دانلود می‌شویم؛ اما در فضای سایبر بحث‌هایی ازاین‌دست (خانواده مسلمان، خانواده یهود و...) بسیار جدی می‌شود.
شکرخواه تأکید کرد: در فضای سایبری تلاش کاربر به صفر میل می‌کند، تلاش سیستم به سمت صد. در فضای اخلاقی ملاحظات اخلاقی لحاظ شده‌است؛ چرا این فضا بر ما اثر می‌گذارد؟ نگرانی‌هایی وجود دارد؛ ازمنظر ارتباطی تئوری‌ای وجود دارد به‌نام «تئوری کشت» که درباره فضای سایبر هم صدق می‌کند؛ براساس این تئوری رسانه‌های مختلف می‌توانند افرادی را که در معرض آن‌ها قراردارند، کشت دهند؛ بین «سیستم باوری» و «سیستم ارزشی» تفاوت وجود دارد؛ فهم این کتاب مطلوب‌تر صورت می‌گرفت اگر تفاوت یادشده در آن لحاظ می‌شد. در سیستم باوری ما آیین مختلف (مثل چهارشنبه‌سوری و نوروز) وجود دارد؛ اما در سیستم‌های ارزشی تنها خط قرمزها مطرح‌اند؛ بنابراین، این کتاب باید درباره سیستم ارزشی می‌گفت، نه سیستم باوری. از نظرگاه سیستم باوری همه به هم شبیه‌اند؛ اما در سیستم ارزشی این‌گونه نیست. وب می‌تواند سیستم باوری شما را هضم یا حتی حذف کند؛ چراکه ممکن است ما سیستم باوری خود را با سیستم ارزشی اشتباه بگیریم.
وی بر مفهوم واقعیت افزوده تأکید کرد و ازآن‌پس گفت: در این کتاب تئوری مدار فرهنگ نیز می‌تواند مطرح باشد؛ این تئوری به مختصات تولید، مصرف، بازنمایی و هویت می‌پردازد. هم‌چنین تئوری کاربری و اقناع نیز می‌تواند در این اثر لحاظ شود. من ممکن است تنها بر سر نوع مخاطب قدری با این اثر زاویه داشتم؛ کتاب «خانواده مسلمان و فضای مجازی» نگران تأثیرات پرقدرت رسانه‌هاست؛ من برای رسانه‌ها این حجم از قدرت را قائل نیستم؛ به‌اعتقاد من اگر مخاطبان از سندروم دانلود فاصله بگیرند، می‌توانند جهانی متفاوت را دراندازند؛ این فضا ازنظر من سراسر فرصت است.
غلبه همان نگاه آنالوگ
صبار بررسی مفهوم خانواده در بستر فضای مجازی را درخور توجه دانست، چراکه این‌دست موضوعات مغفول مانده‌اند؛ وی در این‌باره اظهار داشت: عموماً شما به‌عنوان یک فرد به نهادهای دولتی، غیردولتی یا سایت‌ها مراجعه می‌کنید؛ مراجع دیگری هم حضور دارند که مخاطب به‌عنوان یک شرکت به آن‌ها رجوع می‌کند؛ اما کمتر ممکن است یک خانواده به‌عنوان یک واحد تعاملی درنظر آورده شود. ازاین‌رو بررسی وسیع درباره پورتالی که بتواند با موضوع خانواده ایجاد شود، جالب توجه است. نکته مثبت دیگر درباره اثر این است که مؤلف کار را با رویکردی جهانی صورت‌بندی کرده‌است، اما با درنظرداشتن نظرگاهی بومی. این امر موجب شده‌است دامنه مخاطبان کتاب گسترش یابد.
وی در ادامه تأکید مؤلف بر رویکرد دوفضایی را دغدغه‌ای جدی و پراهمیت ارزیابی کرد و افزود: امروز غالب نهادها یک وب‌سایت دارند که ازطریق آن با مخاطبان خود تعامل می‌کنند؛ اما جالب توجه است که در عموم موارد نگاه هم‌چنان همان نگاه آنالوگ است؛ ما در همان بستر فیزیکی گذشته باقی مانده‌ایم و تنها برخی چیزها را اتوماسیون کرده‌ایم. این مسأله یک بحران است؛ اگر بتوانیم این امور را از ابتدا با رویکرد دوفضایی صورت دهیم دیگر راهی برای فساد نمی‌ماند.
صبار به مفهوم سواد انتقادی نیز اشاره کرد و شرح نکته‌ای در این‌باره را ضروری دانست؛ وی گفت: اگر بتوانیم خانواده‌ها را به سواد انتقادی مجهز کنیم، بسیاری از نگرانی‌ها مرتفع خواهد شد. در فضای اینترنت و فضای مجازی، بیش از تصور ما اطلاعات نادرست و غیرقابل اعتماد وجود دارد؛ رویارویی با آن‌ها موجب شده‌است ما تجمیع انواع اطلاعات در مغز خود را با فهیم‌ترشدن اشتباه بگیریم؛ مغز ما از هزاران واحد اطلاعات پر شده‌است؛ حال‌آن‌که انبوه آن‌ها نادرست است و بی‌سوادی ما را درپی داشته‌است. اگر نگاه انتقادی وجود نداشته باشد، این وضعیت به بحرانی جدی بدل می‌شود. اگر بتوانیم خانواده را به نگاه انتقادی مجهز کنیم، کار مهم‌تری کرده‌ایم از این‌که با نگرانی به مسائل سیاسی و اخلاقی بپردازیم. به‌اعتقاد من بحران عصر حاضر، انبوه اطلاعاتی است که از منابع ناموثق دریافت می‌کنیم.
دفعات مشاهده: 1173 بار |
دفعات چاپ: 253 بار |
دفعات ارسال به دیگران: 0 بار |
0 نظر