نظریه‌ای در باب دین و شادی؛ دین تاریخی و مهار دوگانه شادی، تألیف حسن محدثی و الهام قربانی، تهران، نقد فرهنگ، 1396، 247 ص، 20000 تومان.
به‌گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نشست نقد و بررسی کتاب «نظریه‌ای درباب دین و شادی؛ دین تاریخی و مهار دوگانه شادی» اثر حسن محدثی و الهام قربانی چهارشنبه ۲ اسفند 1396 با حضور حجت‌الاسلام‌والمسلمین ناصر نقویان، مقصود فراستخواه، عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی و حسن محدثی در سرای اهل قلم خانه کتاب برگزار شد.
فراستخواه در این نشست با بیان این‌که شاید بهتر باشد در کارهای بعدی، محدثی به مباحث بنیادی‌تر درباره تجربه دینی و تجربه شادی بپردازد، گفت: ما یک تجربه دینی و یک تجربه غم داریم و این خوب است که ببینیم در کنار حیات دینی شرایط امکان تجربه شادی نیز وجود دارد و این‌ها چقدر می‌توانند با هم مبادله داشته باشند.
وی با اشاره به تعریف تجربه دینی از نگاه متفکرانی چون فروید، یونگ و ویلیام جیمز افزود: فروید به‌نوعی تجربه دینی و دین را در ساحت روانی توصیف می‌کند که با آن امکان شادی زیاد فراهم نیست. از نظر او دین نوعی وسواس است که باید انسان را از آن نجات داد. درحالی‌که یونگ در تجربه دینی امکان‌های زیادی را برای تجربه شادی می‌بیند و معتقد است رازهایی در ناخودآگاه وجود دارد که برخی از طریق تجربه دینی ظهور یافته و شادی را ممکن می‌کند. ویلیام جیمز که پراگماتیست است، نیز در کتاب تنوع تجربه دینی می‌گوید این تجارب متنوع‌اند، برخی با شادی نزدیک‌اند اما برخی از تجربه‌های دینی غمبار بوده و برای انسان رنج بیشتری ایجاد می‌کنند.
عقل ایرانی، عقل شاد است
فراستخواه توضیح داد: می‌بینید که مناظر متفاوت است، یکی نگاه منفی، دیگری نگاه مثبت و دیگری نگاه اقتضائی دارد و این کمک می‌کند که ما ببینیم که چه درکی از دین و حیات دینی مدنظر است؟ آیا مراد اجتماع دینی است که علامه طباطبائی ترسیم می‌کند که با حکومت متفاوت است و امکان حیات طیبه معنوی را ایجاد می‌کند؟ منظر فرق می‌کند این‌که چطور دین را تلقی کنیم؟ وضع نهادهای دینی را چگونه بدانیم؟ این‌ها به ما کمک می‌کند تا ببنیم که نسبت دین و شادی چیست.
وی با بیان این‌که در حوزه جامعه‌شناختی نگاه دورکیم، مارکس و وبر متفاوت است، گفت: ما در این رویکردها می‌بینیم که در هریک نسبت دین و شادی متفاوت است. در مکتب پدیدارشناسی و نزد آلفرد شوتس می‌بینیم که دین خود امری مستقل از شادی و غم است و نمی‌توان آن را به شادی تقلیل داد و نمی‌توان از دین و شادی سخن به میان آورد و دین شادی‌ها و غم‌های خاص خود را دارد. کسی که باورهای دینی را دارد، شادی‌ها و غم‌های خاص خود را خواهد داشت.
به‌گفته عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، در این کتاب این ظرفیت وجود دارد که به تصوف و عرفان که بخش بزرگی از تجارب زیسته ایرانیان است پرداخته شود. ما می‌توانیم تجربه‌های دینی از جمله «وجد» عرفانی را دنبال کنیم. باید دید که ابن‌سینا چه درکی از الهیات داشته است چون او می‌گوید عارف همیشه در بهجت است. در قرون وسطی هم الهی‌دانان معتقد بودند خدا عین شادی است. به‌هرحال من معتقدم عقل ایرانی، عقل شاد است و این را می‌توان در ابن‌سینا دید.
انسان و جامعه شاد را پی‌گیری کنیم
فراستخواه در ادامه سخنانش به محدثی پیشنهاد کرد که در ویراست‌های بعدی کتاب از رویکرد مدافعه‌گرایی دینی دور کند. او در همین باره توضیح داد: در دوره‌های قبلی سعی می‌شد که اسلام درباره نظام بانکداری، کار، باد و باران سخن بگوید، که قبلاً چنین تلاش‌ها و کتاب‌هایی نوشته شده‌است. اما این‌که به‌جای آن‌که نسبت این مسائل را بررسی کنیم بهتر است به خود اسلام بپردازیم. بهتر است ما به انسان شاد بپردازیم.
وی با تأکید بر این‌که باید در ایران پروژه انسان شاد را دنبال کنیم، یادآور شد: اگر انسان شاد باشد، دینداری شادی هم خواهد داشت و بهتر است ما انسان و جامعه شاد را پی‌گیری کنیم. انسانی که با تربیت و نزاکت و عقل‌گرا باشد دینش هم با تربیت و نزاکت و عقل‌گرایانه‌تر خواهد بود. دین برای تعالی ما آمده‌است نه این‌که ما را عوض کند، ما باید خود عوض بشویم. قرآن هم کتابی برای متقین است برای کسانی که زمام‌دار وجود خودشان هستند.
عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی با بیان این‌که ما در وضع کنونی جامعه خود امکان شادی کمی داریم، گفت: ما تعلیم و تربیت شاد نداریم و این‌ها مسائلی است که باید مورد توجه قرار گیرد. از سوی دیگر مسئله دو صدایی‌بودن در قرآن نسبت به شادی توسط محدثی بررسی شده‌است، اما باید توجه داشت که اصل حزن و فرح در قرآن با شادی و غم امروزی یکسان نیست.
شادی‌های طبقات بالا نخبه‌گرایانه است
این استاد دانشگاه با اشاره به این‌که ما شادی‌های دینی را از جامعه گرفته و به آن غم دادیم گفت: متأسفانه این غم‌ها نیز نه غم نان هستند و نه غم حیات طیبه! باید اجازه بدهیم که دین پیام خودش را طریق مطلوب آن تبلیغ کند آن‌چنان‌که افرادی مانند علامه طباطبایی و علامه جعفری با نگارش کتاب این کار را می‌کردند چراکه دین این ظرفیت را دارد. باید درنظر داشت که مردم ما حق انتخاب شادی و غم ندارند. گاهی متفکری فلسفه‌اش غم است و جهان را این‌گونه می‌بیند. نباید سعی در تحمیل چیزی داشته باشیم.
فراستخواه با بیان این‌که بهتر بود، سازوکارهایی از جمله سازمان‌های مردم‌نهاد و ارتباط آن‌ها با شادی و نیز مفاهیم مرتبط با شادی مانند امید در کتاب مورد توجه قرار گیرد گفت: محدثی به‌درستی از نعمت‌الله فاضلی نقل کرده‌اند که شادی‌های طبقات بالا نخبه‌گرایانه است اما طبقات ضعیف جامعه چه امکانی برای شادی دارند. همچنین سبک زندگی، آموزش و پرورش و مهارت‌های مرتبط با شادی است که باید در این زمینه مورد تصریح قرار بگیرد.
عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی در پایان سخنانش گفت: یکی از زیبایی‌های این کتاب یک تقسیم‌بندی ده‌تایی است که عرضه شده و در آن ده پرسش اصلی بیان شده که می‌شد چند نکته به این محورها افزود.
عنوان «دین و شادی» در کتاب کلی است
حجت‌الاسلام نقویان نیز در ادامه این نشست طی سخنانی گفت: باید از محدثی تشکر کرد که دریچه و روزنه‌هایی را باز کرده و دغدغه‌ای را مورد تأکید قرار داده که جامعه ما به‌لحاظ شاخص‌هایی که با آن مواجهیم و رفتارهای موردمشاهده، جامعه مضطربی از منظر آرامش‌های روحی روانی و مسائل اجتماعی است.
وی افزود: تحقیقاتی از نویسندگان داخل و خارج در کتاب آورده‌اند و مراجعی که در کتاب ذکر شده‌است، نشان می‌دهد که زحمات خوبی در این زمینه کشیده شده‌است.
نقویان با بیان این‌که عنوان «دین و شادی» در کتاب کلی است درحالی‌که در اوایل، اواسط و پایان کتاب عنوان «دین موجود» آورده شده، که در چهل سال اخیر مشاهده شده‌است، بیان کرد: این دین همان چیزی است که در رفتار رهبران دینی و روحانیون، نهادهای عمومی مانند صداوسیما، مطبوعات، گفتمان رسمی کشور و... تشریح شده و در جای‌جای کتاب اذعان شده و از سروش محلاتی هم نقل کرده‌اند که بین دین واقعی و دین موجود تفاوت وجود دارد.
این استاد حوزه ادامه داد: محدثی تلاش کرده که تاریخ غمبار شیعی و رازگویی را به نگاه غمگینانه دین نسبت دهد، اما در لابه‌لای مطالبی که به قرآن ارجاع داده و به مفاهیمی مانند «فرح» و «سرور» اشاره و بیان شده که اصل دین غمبار نیست و در اصل دین شادی‌زدایی و حزن‌آوری نیست و این ما هستیم که به‌لحاظ کژتابی‌هایی که از بعضی متفکرین دین نشئت گرفته یا به‌خاطر منافع ماست به غم دامن می‌زنیم.
جای ادبیات شادی‌آفرین در کتاب خالی است
به‌گفته وی، کتاب روی برخی از مظاهر شادی بیش از حد تمرکز کرده به‌طور مثال تنها به خنده و گریه، رقص، موسیقی، جشن‌ها و... به‌عنوان مصادیق اشاره شده درحالی‌که شادی فقط این نیست بلکه یک احساس و عاطفه به رسمیت شناخته‌شده جهانی است. شادی را نمی‌توان به رسمیت نشناخت و در همه ادیان، اقوام، فرهنگ‌ها و سطوح این مسئله وجود دارد.
این محقق دینی با بیان این‌که یک حلقه مفقوده بسیار مهمی در کتاب وجود دارد گفت: این حلقه آن‌جایی است که برای مثال متن اصلی ما در قرآن از کلمه شادی استفاده نمی‌کند، اما مفاهیم بلند شادی و احساس درونی را می‌آورد و فکر می‌کنم اگر محدثی این فرازها را مورد تأکید قرار می‌داد، بهتر بود. همچنین در کتاب تنها 14 مؤلفه درباره شادی بیان شده و اگر آمارهای داخلی هم ارائه می‌شد، کتاب جامعیت بیشتری داشت.
نقویان با بیان این‌که نمی‌خواهیم به همه‌چیز نگاه اسلامی داشته باشیم و دین این را تأیید نمی‌کند و کسانی که فکر می‌کنند دین درباره همه‌چیز نظر می‌دهد، شان دین را پایین می‌آورند گفت: جای ادبیات شادی‌آفرین در کتاب محدثی خالی است و پیشنهاد می‌کنم ادبیات شادی‌آفرین با استفاده از اشعار مولانا، سعدی، حافظ و ابتهاج در کتاب مورد استفاده قرار بگیرد.
وی ادامه داد: شهر شاد براساس این آیه قرآن «همان [خدایی] که در گرسنگی غذایشان داد و از بیم [دشمن] آسوده خاطرشان کرد» دو خصیصه دارد که هر دو در کشور امروز خالی است و امروز نوبت به لایه‌های متعالی شادی نمی‌رسد. کسی که گرفتار غم نان، خانه، آینده و زندگی است چطور می‌تواند حضور قلب دینی داشته باشد؟ گرسنگی هم شامل هر نوع گرسنگی است؛ برخی گرسنگی اطلاعاتی دارند و همواره به‌دنبال این هستند که ببینند صداوسیما درست می‌گوید یا شبکه‌های ماهواره‌ای! برخی هم گرسنگی غریزه، عاطفی، تفریحی و... دارند. شادی هم جزء غذاهای بشری است ما همچنان‌که به آب و غذا نیاز داریم به شادی هم نیاز داریم.
شادی تنها به داشتن امکانات مادی نیست
این استاد حوزه افزود: در کتاب با اشاره به تحقیقات برگمن بیان شده مردم دیندار شادترند هرچند فروید، جیمز و... حرف‌هایی را داشته باشند. شادی سطوح پایین و بالایی دارد، اما برخی معتقد به شادی‌های متعالی‌تر دینی‌اند که نباید آن‌ها را نفی کرد.
نقویان افزود: امروز خوف در درون ما وجود دارد، چه کسی این ترس را ایجاد کرده‌است که من نمی‌توانم سؤالات خود را بپرسم؟ ما تا از این ترس‌ها رها نشویم به ساحل امن نخواهیم رسید. این امنیت بلند، قدسی و فاخر است. شادی تنها به داشتن امکانات مادی نیست. امروز در کشورهای پیشرفته مانند انگلستان که مشکل مادی ندارند، مشکل تنهایی وجود دارد و وزیر تنهایی انتخاب کردند. دین شادی را به رسمیت می‌شناسد چون انسان را موضوع مداوای خود قرار داده‌است.
این محقق دینی با بیان این‌که در کتاب طبقه‌بندی خوبی از شادی ارائه شده گفت: در ابتدای کتاب گاهی فکر می‌کنیم غم مقابل شادی است اما در ادامه می‌توانیم ببینیم که غم هم گاهی عین شادی است.
اندوه و فقدان شادی در جامعه برجسته است
محدثی در این نشست توضیحاتی را درباره روند تدوین کتاب ارائه کرد و گفت: من بیست سال است که درگیر موضوع این کتاب هستم. در سال‌های اخیر مسئله غم، حزن، اندوه و فقدان شادی در جامعه ما برجسته شده و از سوی صاحب‌نظران در این‌باره اظهار نظر شده‌است. تجربه شخصی من نشان داده که جامعه ما وضع مطلوبی درباره شادی ندارد و از نظر افسردگی و خشمگین‌بودن در مقایسه با جوامع دیگر وضعیت نامناسبی دارد.
وی ادامه داد: پدیده‌هایی مانند شادی ابعاد و علل گوناگونی دارد و ذوابعادند و من تلاش کردم در کتاب به این موضوع بپردازم که نقش دین در فقدان شادی در جامعه چیست؟ به‌ویژه که حکومت دینی در این چهار دهه مسلط بوده و بر میراث غمبار شیعی تأکید کرده و تلاش کرده‌است که آن را گسترش دهد. بنابراین کوشش من این بوده که به سهم دین در فقدان شادی بپردازم.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی با بیان این‌که نوعی عدم صراحت در این‌باره در نزد عالمان وجود دارد افزود: از سویی گفته می‌شود اسلام دین شادی است، اما در عمل به‌گونه دیگری رفتار می‌شود و با عملکرد پایانی ناهمسان است. بنابراین من در این کتاب تلاش کرده‌ام خراشی بر موضوع بزنم.
این استاد جامعه‌شناسی گفت: گوشه‌ای از تحقیقاتم معطوف به آموزه‌های دینی بوده‌است. ما جامعه‌شناسان دین ابتدا به سراغ متون دینی نمی‌رویم، مگر این‌که ریشه مسائل اجتماعی را در آموزه‌های دینی ببینیم، ازاین‌رو من در کتاب به آیات قرآن و احادیث در کتاب پرداخته‌ام.
نشانی مطلب در وبگاه فصلنامه نقد کتاب: http://faslnameh.org/find-1.40.272.fa.html برگشت به اصل مطلب
