پساکلانشهر، تألیف ادوارد سوجا، ترجمه نرگس خالصی مقدم، تهران، انتشارات علمی ـ فرهنگی، 474 ص، 32000 تومان
بهگزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نخستین نشست نقد و بررسی حلقه مطالعاتی متون شهری به نقد و بررسی کتاب «پساکلانشهر» نوشته ادوارد سوجا و ترجمه نرگس خالصی مقدم اختصاص داشت. این نشست با حضور آیدین ترکمه و ایمان واقفی در انجمن جامعهشناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.
آیدین ترکمه در این نشست با اشاره به اینکه یکی از رگههای فکری سوجا از لوفور وام گرفته شدهاست، افزود: شاید مهمترین بحثی که در سهگانه کتابهای سوجا مطرح میشود نقد تاریخگرایی است. این نظریه سعی میکند یک نظریه اجتماعی فضامند را ارائه کند. گفته میشود این نظریه سه گزاره عمده دارد؛ بهواسطه تغییر بنیادی در شیوه تولید سرمایهداری ما با شکل جدیدی از جامعه سروکار داریم که در آن فضا نقش اصلی ایفا را میکند.
وی با بیان اینکه کتاب «پساکلانشهر» سوجا بخش نهایی سهگانه کتابهای سوجاست ادامه داد: سوجا در بحث پساکلانشهر موضوع فضای سوم لوفور را بهصورت کامل تشریح میکند. نکته مهم این است که از کتاب مشخص است ما با پیشوند «پست» مواجه هستیم. سوجا در اینجا ابایی از این ندارد که پستمدرن خوانده شود بنابراین این کتاب در رده آثار پساساختارگرا محسوب میشود.
بهگفته ترکمه، دیالکتیک سهتایی و هستیشناسی سه وجهی سوجا را اجتماع، تاریخ و فضا تشکیل میدهند. او معتقد است تحلیل ما در برخورد با جامعه باید از این هستیشناسی بگذرد. از سوی دیگر کتاب خیلی مشخص روی شهر لوسآنجلس تأکید دارد چون سوجا از اعضای مکتب لوسآنجلس است که ادعای اصلیاش این است که این شهر یک شاخص است و با نگاه به آن میتوان تغییرات دیگر شهرها را در دنیا هم بررسی کرد. او میگوید لوسآنجلس یک سیستم هشداردهنده است و با نگاه به آن میتوان فهمید که حتی سرمایهداری کجا به بحران نزدیک میشود. بنابراین با این پیشفرض باید کتاب پساکلانشهر او را تحلیل کند.
این محقق حوزه شهری با اشاره به اینکه ما در این کتاب با شکلی از تبارشناسی فوکویی مواجه هستیم، گفت: کتاب سه بخش اصلی دارد؛ بخش اول به خاستگاه شهر و بعد به بحرانهای سرمایهداری میپردازد. بخش دوم کتاب جایی است که سوجا گفتمانهای پسامدرن را در شکل جدید جامعه شهری بررسی میکند و درنهایت باز به شهر لوسآنجلس میرسد. در بخش سوم کتاب نیز تأکید خاص روی شهر لوسآنجلس و شورشهای این شهر در سال 1992 است و نقلقولهایی سوجا که در این بخش استفاده میشود شکلی از سبک نوشتاری او را نشان میدهد. بههرحال هدف کتاب تأکید بر قدرت تببینی اندیشهورزی فضایی است.
وی افزود: سوجا برخلاف تز رایج ادعا میکند که مکانهای شهری هستند که بر کشاورزی غلبه دارند. او این بحث را در کتاب کاملاً تفسیر میکند و البته این ادعا را براساس یک نقاشی باستانشناسی مطرح میکند. او تلاش میکند روابط فضایی مؤثر بر شکلگیری جامعه را شرح دهد. سوجا تأکید میکند نمیتوانیم متروپلیس مرکزی را ترسیم کنیم بنابراین از قلمروزدایی سخن میگوید و مثال برای آن را از لوسآنجلس میآورد.
ترکمه با اشاره به 6 گفتمان مطرحشده درباره متروپلیس در کتاب گفت: بهاعتقاد سوجا، جنبشهای اجتماعی جنبشهای فضایی اجتماعی هستند. او میگوید میتوانیم در اینجا از جنبشهای فضایی حرف بزنیم. در اینجا هم باز میتوان ارجاعی به لوفور داد.
وی در بخش دیگری از سخنانش انتقادهایی را نسبت به کتاب مطرح ساخت و افزود: سوجا در این اثر علیرغم اینکه میخواهد ردای پستمدرن را بپوشد اما وقتی بحث روایت تاریخ به میان میآید ما را با تصویر خطی از تاریخ مواجه میکند بنابراین اینجا ایده پستمدرنبودن سوجا دچار خدشه میشود.
وی یادآور شد: تلاش سوجا این است که از مفهوم شهر فراروی کند و از متروپلیس حرکت کند اما اساساً نمیآید تفاوت و شباهت بین شهر و منطقه را بیان کند. ما نمیفهمیم او برمبنای چه نظریهپردازی این انتقال را انجام دادهاست. ما میدانیم که انتقال از شهر به فضا یک تغییر هستیشناسی است و وقتی این حرکت صورت میگیرد به این معنا نیست که ما فقط شهر را پشتسر گذاشتیم بلکه بدین معناست که همه مفاهیم ایستا را پستسر گذاشتیم اما این در نظریات او مشخص نمیشود.
این محقق در پایان اضافه کرد: پسامدرنیسمی که سوجا اتخاذ میکند بهواسطه همین محل مناقشهای که طرح شد بنیان هستیشناسی خود را از دست میدهد. ما تنها به یک بحث گفتمانی روی میآوریم و گویی فقط بهلحاظ زبانی انگار اگر تا چندی پیش روی شهر و متروپلیس تأکید داشتیم از یک زمان به بعد دیگر این کار را انجام نمیدهیم. این موضوع خیلی جای بحث دارد و به اکنون جامعه ما هم مربوط است و با اتکا به آن میتوان بسیاری از مسائل از جمله فهم ما از شهر را توضیح دهیم.
واقفی نیز در این نشست با بیان اینکه طی سه سال اخیر نزدیک به 10 کتاب در حوزه مطالعات شهری منتشر شدهاست که قرار است این کتابها به نقد و بررسی گذاشته شود، گفت: چون طی چندین سال اخیر مسأله شهر به موضوع کلیدی کشور تبدیل شدهاست اما همزمان با اهمیت پیداکردن مسأله شهری رویکردهای به این موضوع دستکم در این جغرافیا بسط و گسترش نیافته و جایش خالی است.
وی ادامه داد: برای سالیان متمادی مطالعات شهری ذیل قیمومیت شهرسازی و برنامهریزی شهری بوده و جامعهشناسی و مطالعات فرهنگی بازهم در ایران التفاتی به آن نداشتهاست. بنابراین این خلأ باعث شد این کار کلید بخورد و کتابهای این حوزه نقد و بررسی شود.
وی با اشاره به کتاب «پساکلانشهر» توضیحاتی را درباره این اثر ارائه کرد و افزود: سوجا یکی از مهمترین ارگانیستهای دنیاست. او در این اثر به وضعیت اجتماعی دهه 60 و 70 میلادی اشاره میکند و برای شرح این دوران دلایلی مانند افول دولت رفاه، غالبشدن فرایندهای جهانیشدن، تمرکززدایی از صنایع و جمعیت کشورها به حومههای شهر، بسط و گسترش و تکنولوژیهای ارتباطی را برمیشمرد. در این زمینه سوجا شروع به ایدهپردازی میکند و کارهایش در کتابهای سهگانه خود ارائه میکند.
بهگفته واقفی، نخستین کتاب او در سال 1989 نوشته شده و آثار بعدی او در سالهای 1996 و 2000 نوشته میشود. او در این سه کتاب دو کار مهم میکند؛ نخست اینکه تغییرات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این سالها را شرح میدهد و نظریهپردازی میکند. دومین کار او پروراندن و گسترشدادن یک نظریه شهری پسامدرن انتقادی است. او با اتکا به دو نظریهپرداز و لوفور و فوکو این کار را انجام میدهد.
وی توضیح داد: سوجا برای تفسیر تغییرات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی یک رویکرد فضایی را با وامگیری از ایده لوفور ارائه میدهد و میخواهد نشان دهد تا قبل از این دههها هر نظریهای داشتیم براساس دو محور زمان و جامعه طراحی شدهاست. برای همین ما تصویر خطی از دگرگونی و تطور شهرها داشتهایم. بهطور مثال تطوری که شهرها از جوامع ابتدایی و روستایی داشتهاند تا به مدل شهرهای امروزی رسیدهاند نشاندهنده یک تطور خطی است. این تطور خطی در کتابهای شهری غالب بودهاست.
این محقق حوزه شهری با اشاره به اینکه سوجا به مفاهیم اجتماعی که در طول زمان تغییر میکند محور سوم فضا را به آن اضافه میکند و نشان میدهد از بدو تاریخ تا کنون مسأله فضا وجود داشته و میتوان با اتکا به آن تغییرات را شرح دهد عنوان کرد: کار دوم او که پروراندن و گسترشدادن یک نظریه شهری پسامدرن انتقادی بیشتر متکی به نظرات فوکوست. او اصرار دارد خودش را پستمدرن بنامد. منظور او از پستمدرن تببین و توضیح و تجویز یک نوع فضای سوم است. او این فضا را از هتروتوپیای فوکو و البته نظریه لوفور وام میگیرد. پس سوجا در این کتاب سعی میکند از عنصر فضا و فضامندی برای تحلیل جامعه استفاده کند.
نشانی مطلب در وبگاه فصلنامه نقد کتاب: http://faslnameh.org/find-1.40.294.fa.html برگشت به اصل مطلب