نشست معرفی و بررسی کتاب «تشکیلات و آداب دیپلماتیک در ایران» برگزار شد پورمحمدی املشی: کتاب شکل‌گیری وزارت خارجه را فقط در سبد اقدامات امیرکبیر گذاشته‌است!
تشکیلات و آداب دیپلماتیک در ایران: از آغاز قاجار تا پایان دوره ناصری، تألیف صباح خسروی‌زاده، تهران، وزارت امور خارجه، اداره نشر، 1397، ۱۸۴ص، 18000 تومان، شابک: 3ـ822ـ361ـ964ـ978
به‌گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نشست معرفی و بررسی کتاب «تشکیلات و آداب دیپلماتیک در ایران: از آغاز قاجار تا پایان دوره ناصری» عصر روز چهارشنبه 24 مرداد 1397 با حضور نصرالله پورمحمدی املشی، کاظم شریف کاظمی و صباح خسروی‌زاده مؤلف اثر در سرای اهل قلم خانه کتاب برگزار شد.
خسروی‌زاده در این نشست درباره این اثر توضیحاتی را ارائه کرد و گفت: تدوین این اثر کاری بود که از خیلی وقت پیش آن را درنظر داشتم چون در این‌باره فقدان منبع داشتیم. متأسفانه شاید در حد دو صفحه هم در این‌باره مطلب وجود نداشت و بنابراین اثر مدون و منسجمی درباره ساختار وزارت خارجه نداشتیم به همین دلیل با استفاده از اسناد وزارت امور خارجه و کتابخانه ملی این اثر را تدوین کردم.
وی با اشاره به روند تکوین وزارت خارجه در دوره قاجار در کتاب حاضر افزود: سه دوره در این‌باره طی شده‌است؛ نخست شکل‌گیری و آغاز وزارت خارجه است و این‌که چرا در این مقطع زمانی تشکیل شد. باید درنظر داشت که از ابتدا قاجار تا پایان محمدشاه مسئولیت‌های شخصی تبدیل به نهاد می‌شود. از سوی دیگر وزارت خارجه در دوره نخست شکل‌گیری‌اش ساده بوده و قوانین بین‌المللی در این دوره جایگاه خاصی ندارند.
این محقق افزود: اگر هم درباره قوانین بین‌المللی چیزی وجود داشته باشد برگرفته از سفرنامه‌ها و... است. تنها ملاک در این دوره زبان‌دانی است وقتی به متون اولیه این دوره مراجعه می‌کنیم می‌بینیم که رجال این دوره به‌دلیل زبان‌دانی برای وزارت امور خارجه منصوب می‌شوند. در دوره دوم که دوران تحول تشکیلات است دو تحول اولیه و ثانویه را داریم. در تحول اولیه یعنی دوره امیرکبیر نهادها شکل می گیرند و ادارات به‌تدریج تشکیل شده و وزارت امور خارجه نظام نامه پیدا می‌کند. همچنین در این دوره وزارت خارجه و دربار به ترجمه کتب در این حوزه متمایل می‌شوند و آثار فرانسوی و... در این‌باره به زبان فارسی برگردانده می‌شود. این کتب در بصیرت وزارت دوره ناصری بسیار مؤثر بودند.
به‌گفته خسروی‌زاده، در اواخر تحول دوره ثانویه نیز مدرسه سیاسی شکل می‌گیرد و سفرایی که استخدام می‌شدند حقوق بین‌الملل و... می‌خواندند و بعد در وزارت مشغول به کار می‌شدند. دوره نهایی تکوین وزارت خارجه نیز پسامشروطه است و وزارت خارجه قوانینش را از مجلس می‌گیرد.
وی با اشاره به این‌که موضوعات کتاب شامل دوره شکل‌گیری و آغاز و دوره تحول می‌شود عنوان کرد: در بخش نخست کتاب زمینه‌های تاریخی و آداب سنتی تشکیلات و آداب دیپلماتیک در ایران بررسی می‌شود.
پورمحمدی املشی نیز در بخش دیگری از این نشست با بیان این‌که روابط خارجی و وزارت خارجه ضرورت همه حکومت‌هاست گفت: ساختاری که نهاد وزارت امور خارجه ما را هدایت می‌کند درست نبوده‌است. در دوره ناصری به‌دلیل این‌که مستقیم با غرب گفت‌وگو کردیم وضعیت متفاوت‌تری داشتیم. اما در برخی دوره‌ها که از آن به‌عنوان دوره فترت یاد می‌شود، ما روابط مستقیم با غرب نداریم و به همین دلیل است که در اندیشه ساختار وزارت خارجه ما مورد مطالعه نیست. ما هنوز به‌دنبال واسطه برای ارتباط با غرب هستیم و این موضوع یک امر پذیرفته‌شده در بخش جامعه و اهل فکر است.
وی ادامه داد: بسیاری از تحقیقاتی که در تاریخ انجام شده بیشتر سعی کرده مناسبات سیاسی و نظامی را مورد توجه قرار دهد و از سوی دیگر اغلب محققان از یکدیگر تقلید کردند! کسی به سراغ ساختار وزارت خارجه نرفته‌است و به‌ویژه بخش مهم در روابط خارجی ما که همان آداب و تشریفات است مغفول مانده چون این موضوع برای ما ایرانیان تابو است و آن را به‌صورت بومی رعایت می‌کردیم چراکه مهم نبود که ما با سفرای کشورهای دیگر چه ارتباطی داشتیم.
وی افزود: من سال‌هاست با دانشجویان خارجی ارتباط دارم. یکی از معضلات عمده آن‌ها آداب و تعارف ما ایرانیان است. ما این موضوع را در مدل بومی رعایت می‌کردیم و در محیط بین‌المللی به آن پایبند نبودیم.
به‌گفته این مدرس دانشگاه، ساختار وزارت خارجه ایران از دیرباز تاکنون موضوع بکری بوده‌است و باید نقش کنش‌گران و کارگزاران وزارت خارجه در طی تاریخ و توان‌مندی‌های ادبی و حقوقی آن‌ها بررسی شود. به‌طور مثال ما همه موفقیت‌ها را به امیرکبیر نسبت دادیم درحالیکه بخشی از این موفقیت‌ها برای او نیست بلکه پرورده محققان ایرانی است! پس این شخصیت‌ها باید در طول تاریخ بررسی شود، البته مؤلف در کتاب چهار دوره ایلخانان، تیموری، صفویه و قاجاریه را بررسی کرده‌است اما من با همه این مباحث به این صورت موافق نیستم ولی در همین مدل تلاش می‌کنیم کتاب را تحلیل کنیم.
پورمحمدی املشی با بیان این‌که میراثی که امروز داریم، از منظر نوع اهداف رابطه با غرب و شکل آن، شاکله‌اش بعد صفویه از شکل گرفته‌است گفت: مؤلف در بخش‌هایی از تاریخ فاکت‌های خوبی آورده‌است اما در برخی بخش‌ها مباحث به‌گونه‌ای طرح شده گویی قبلاً چیزی در این‌باره وجود نداشته‌است درحالیکه این‌گونه نیست و به‌طور مثال درباره روابط دیپلماتیک، فرمان شاه طهماسب به حاکم هرات نشان می‌دهد که در آن دوره چگونه آداب و تشریفات دیپلماتیک رعایت شده‌است!
وی با تأکید بر این‌که متأسفانه اکثر نوشته‌هایمان درباره آداب و تشریفات دیپلماتیک از بین بردیم توضیح داد: در گذشته برای سفرا در منابع ویژگی‌هایی را طرح کرده‌اند اما ساختار موجود در وزارت خارجه در منابع به‌درستی و روشنی بیان نشده‌است و به‌جز فرمان شاه‌طهماسب چیزی نداریم!
یکی از زیرکی‌های مؤلف در کتاب این است که دوره گذار از آداب سنتی و محلی را به دوره آداب دیپلماتیک بیان کرده‌است. در کتاب منابع نشان می‌دهد که عهدنامه گلستان و ترکمنچای مبدأ توجه ما به ضرورت رعایت آداب دیپلماتیک بوده‌است و به‌خوبی آشکار می‌شود که ورود سه کشور فرانسه، انگلیس و روسیه بعد از دوره هرج و مرج در ایران و سلسله‌های زندیه و افشاریه موجب می‌شود بحث آداب دیپلماتیک جدی‌تر مطرح شود.
این مدرس دانشگاه با اشاره به این‌که ایران باید ضرورت آداب دیپلماتیک را در سطح بین‌المللی را رعایت کند گفت: آغاز این روابط به ترکمنچای و گلستان می‌خورد هرچند در آن دوره غربی‌ها درخواست تأسیس کنسول‌گری می‌کنند و ایران در این‌باره پیش‌قدم نیست.
پورمحمدی املشی به برخی از مباحثی که در کتاب نادیده گرفته شده اشاره کرد و گفت: در این کتاب مؤلف رفتن سفر ناصرالدین‌شاه را به خارج از کشور و تأثیر آن در توجه به تشریفات و آداب دیپلماتیک نادیده گرفته‌است. از سوی دیگر بخشی از فساد اداری ما به‌دلیل سوی سکوت اهل قلم است چون اهل قلم ما از سطح فئودال جامعه هستند و از دل خانداری و زمینداری‌ها بیرون آمدند اما در غرب اهل قلم از تجارت بیرون آمدند و به همین دلیل منافع ملی در غرب قابل درک‌تر است!
وی با انتقاد از این‌که مؤلف شکل‌گیری وزارت خارجه را فقط در سبد اقدامات امیر کبیر گذاشته‌است گفت: درحالیکه می شود نشان داد که در زمان آقاخان نوری ساختار وزارت خارجه بیشتر شکل گرفته‌است! امیرکبیر نزدیک به 3 سال در کشور صدر اعظم بوده و این در حالی است که ما تمام اقدامات را به‌حساب او می‌ریزیم درحالیکه فرصت او برای صدرات اجازه چنین موضوعی را نمی‌داد.
شریف کاظمی نیز در بخش دیگری از این نشست در سه بخش ساختار، نقاط ضعف و قوت کتاب سخنان خود را ارائه کرد و گفت: کتاب سه بخش دارد که در بخش نخست برای ورود به بحث مقدمه‌ای بیان می‌شود. ما هنوز در تشریفات بین‌المللی می‌بینیم که کشورهایی که تشریفات جدیدی را ارائه می‌دهند موفق‌ترند که کوبا یکی از این کشورهاست که با آداب دانی توانسته پروتکل‌های سازمان‌های بین‌المللی را به تصویب برساند.
وی ادامه داد: در فصل دوم سابقه دیوان سالاری و روابط کشورها شرح داده می‌شود و فصل سوم هم درباره آداب دیپلماتیک سخن گفته می‌گوید. مؤلف در کتاب به ساختار توجه زیادی کرده و به تشریفات کمتر پرداخته‌است. ما شاید ناگزیر باشیم برای پرداختن به تشریفات، ساختار را هم بیان کنیم اما باید تلاش کرد موازنه را رعایت کنیم. البته کتاب اطلاع‌رسان است و علاقه‌مندان می‌توانند اطلاعات جدیدی را در آن بیابند.
وی با اشاره به نقاط قوت کتاب گفت: مؤلف کتاب با جدیت، علاقه و... به‌صورت منابع و موضوعات جدید می‌رود و از چالش استقبال می‌کند و عنوان کتاب این را نشان می‌دهد. موضوع کتاب بسیار جالب است و به‌قول زرین‌کوب ما از نظر تاریخ‌نگاری مشکل داریم چون بیشتر دنبال مسائل استراتژیک هستیم و نمی‌خواهیم بدانیم که در زندگی مردم دراین دوره‌ها چه اتفاقاتی صورت گرفته است.
به‌گفته شریف کاظمی، ما هنوز درگیر موضوع ساختار وزارت خارجه هستیم و یک موضوع تاریخی نیست چون ما در سیاست خارجه دارای عنصر ثابت تشریفات و عنصر متغیر هستیم پس موضوع از این نظر جذابیت دارد. در این‌باره هم منابع منسجمی وجود نداشته‌است! از سوی دیگر ساختار کتاب دارای انسجام است و مؤلف توانسته با اختصار مسائل خود را بیان کند. نویسنده در کتاب از منابع دست اول و نسخه‌های متنوع تاریخی و آرشیوی استفاده کرده‌است. البته می‌توانست در برخی از بخش‌های کتاب از منابع لاتین استفاده کند.
این محقق با اشاره به این‌که کتاب خسته‌کننده نیست و ماجرای خودش را به تصویر می‌کشد توضیح داد: کتاب چنان درباره رفتار سفرا به جزئیات متوسل می‌شود گویی فیلمی برای مخاطب تصویر می‌شود و این جذابیت کتاب را بیشتر می‌کند. تقسیم‌بندی موضوعی کتاب خوب است و وارد موضوعات تمایزگونه می‌شود. معاهدات به‌طور مثال در کتاب در یک زیرفصل می‌آید چون ما برای امضای معاهدات باید دستورالعمل خاصی را رعایت کنیم. مؤلف نشان می دهد که مقامات برای امضای معاهدات باید تشریفات خاصی را رعایت کنند در غیر این صورت مجازات می‌شود.
شریف کاظمی در ادامه راهکارهای خود را برای بهبود کتاب ارائه کرد و افزود: تاریخ فقط برای لذت‌بردن نیست بلکه باید کاربردی باشد اگر ما نقاط منفی تاریخ خود از جمله قاجار را ذکر می‌کنیم باید نقاط قوت را هم بگوییم. در برخی از بخش‌های کتاب از قول سفرنامه‌ها ذکر می‌شود که به ایران نگاه مثبتی نداشتند اما صحت این موضوع از سوی منابع دیگر باید بررسی شود!
همچنین بیان می‌شود که فتحعلی‌شاه به‌دلیل آداب‌ندانی به وزیر فرانسه نامه می‌نویسد درحالیکه علت این موضوع باید بررسی شود. همین امروز هم برخی از کشورهای ضعیف به مقامات چند رده پایین‌تر خود امتیاز می‌دهند. اما همین فتحعلی‌شاه کارهای مثبتی هم داشتند و وقتی نگاه بالا به پایین پادشاه فرانسه را در نامه‌ای می‌بیند فرهنگ غنی ایران را به رخ آن‌ها کشانده‌است!
به‌گفته این محقق، در کتاب تصاویر وزرای خارجه آورده شده که بسیار جذاب است. ما از کشورهای پیشتاز در داشتن عکس‌های تاریخی هستیم از برخی مراسم آداب دیپلماتیک در خارج از کشور عکس داریم که می‌تواند در اثر مورد استفاده قرار گیرد. در جایی از کتاب بیان شده که به‌دلیل استبداد دوره قاجاریه وزارت خارجه قدرتی نداشته‌است درحالیکه باید بدانیم وزارت خارجه فقط مجری است و نمی‌تواند تصمیم گیرنده باشد! البته ساختارهای موجود در وزارت خارجه به‌دلیل این‌که هیچ‌وقت قوی نبوده‌است تا حدی می‌تواند آن را منفعل نشان دهد.
شریف کاظمی با بیان این‌که دیوان‌سالاری وزارت خارجه بر تشریفات و آداب در کتاب غلبه دارد عنوان کرد: مؤلف می‌توانست در این‌باره موازانه بیشتری را برقرار کند. هرچند ما درباره آداب دیپلماتیک منابع کمی داریم. از نقاط قوت این کتاب این است که به سراغ موضوعی رفته که درباره آن منبعی زیادی وجود نداشته‌است. همچنین خوب است ما درباره آداب دیپلماتیک مطالعه تطبیقی انجام دهیم در بخش‌هایی از کتاب این موضوع آمده‌است اما مؤلف می‌توانست فرازوفرود آداب دیپلماتیک و رفتار سفر را بررسی کند.
وی ادامه داد: مؤلف می‌گوید که بعد از عهدنامه ترکمنچای پروتکلی درباره پذیرش سفرا با روسیه امضا می‌شود و اقدامات سفرای روسیه به‌صورت جزئی بیان می‌شود اما بعد بیان می‌شود که طرف روس هم این کار را خواهد کرد و البته رسم محلی باید رعایت شود! به‌نظر می‌آید که رفتار ما با سفرای روس بهتر از رفتار آن‌ها با ما بوده‌است! آن‌ها هرگاه بر ما به برتری می‌رسیدند از ما امتیازهای تشریفاتی می‌گرفتند که در نهایت به موضوعات حقوقی ختم می‌شد.
این محقق با بیان این‌که هدایای سفرا به کشورهای دیگر در کتاب بیان شده که نشان‌دهنده فرهنگ و تمدن ما بوده‌است گفت: در کتاب هوشمندانه ذکر شده که این هدایا جنبه تجارتی هم داشته‌است. خوب است ما هنوز هم از این موضوع استفاده کنیم. اکنون بیان می‌شود که در آداب دیپلماتیک ما به دادن هدایای خاصی محدود شدیم اما می توانیم مانند آن‌چه در این کتاب بیان شده کاربردی‌تر رفتار کنیم. ما در آستانه کنفرانس روابط خارجی هستیم و باید به دیوان سالاری بیشتر توجه کنیم به‌هر‌حال ما گنجینه‌های موضوعی خوبی داریم و فقط باید در این‌باره شجاع باشیم و ورود پیدا کنیم.
به‌گفته شریف کاظمی، ما از یک‌سو بین‌المللی‌شدن آداب دیپلماتیک را در قاجار می‌بینیم اما باید اعتماد به نفس داشته باشیم و نباید ذوب در آداب دیپلماتیک خارجی شویم. باید گاهی خودمان را از سنت‌های موجود بین‌المللی متمایز کنیم همه چیز ما نباید در کت و شلوار خلاصه شود! ما از آداب دیپلماتیک امنیت و منافع ملی می‌خواهیم اما اگر بیش از حد پایبند آن شویم نمی‌توانیم منافع ملی امان را تأمین کنیم. این در حالی است که در غرب آداب دیپلماتیک بیشتر به‌صورت محلی رعایت می‌شود.
خسروی‌زاده نویسنده کتاب در بخش پایانی این نشست به برخی از نکات مطرح‌شده از سوی منتقدان پاسخ داد و گفت: البته در دوره قاجار نکات مثبت هم وجود داشته و من هم تلاش کردم فقط راوی نکات منفی نباشم. از سوی دیگر همه چیز را در سبد امیرکبیر نریختم و فقط گفتم که او آغازگر تحول اولیه بوده‌است و این تحول انتهایش به دوره میرزا محمدخان معتمدالملک می‌خورد که نظام‌نامه وزارت خارجه تدوین می‌شود.
وی در پایان گفت: این کتاب پیش‌در آمد تشکیل وزارت خارجه است اما طبیعی است به‌دلیل کمبود منابع نواقصی دارد و من تلاش کردم تا شاه به شاه در کتاب به محورهای مباحث بپردازم و تغییرات را در آداب دیپلماتیک بررسی کنم. به‌هر‌حال در دوره ناصری ساختار وزارت خارجه شکل می‌گیرد و این در حالی است که پیش از این ما حتی انگشتر و مهر پادشاه را در دست همسر او به عنوان گوشت‌کوب می‌بینیم!
از سوی دیگر می‌توانستیم در کتاب از عکس‌های بیشتری استفاده کنیم اما گاهی دسترسی به عکس‌ها دشوارتر بود و امیدوارم در آینده دسترسی به اسناد و عکس‌ها تسهیل شود.
نشانی مطلب در وبگاه فصلنامه نقد کتاب: http://faslnameh.org/find-1.40.463.fa.html برگشت به اصل مطلب
.jpg)
به‌گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نشست معرفی و بررسی کتاب «تشکیلات و آداب دیپلماتیک در ایران: از آغاز قاجار تا پایان دوره ناصری» عصر روز چهارشنبه 24 مرداد 1397 با حضور نصرالله پورمحمدی املشی، کاظم شریف کاظمی و صباح خسروی‌زاده مؤلف اثر در سرای اهل قلم خانه کتاب برگزار شد