نشست نقد و بررسی کتاب «شهرها و مصرف» برگزار شد قلیچ: جامعهشناسی نظری در ایران از کشورهای اروپایی عقب نیست
| تاریخ ارسال: 1397/2/29 |
شهرها و مصرف، تألیف مارک جین، ترجمه مرتضی قلیچ، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1396، ۳۳۱ص، شابک: 6ـ774ـ121ـ600ـ978
بهگزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) دومین نشست نقد و بررسی حلقه مطالعاتی متون شهری با همکاری معاونت اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران و انتشارات علمی و فرهنگی برگزار شد.
این نشست به موضوع نقد و بررسی کتاب «شهرها و مصرف» نوشته مارک جین اختصاص داشت. عباس کاظمی، عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، مرتضی قلیچ، منتقد و ایمان واقفی بهعنوان دبیر نشست سخنرانی کردند.
واقفی در این نشست درباره علت برگزاری این جلسات طی سخنانی گفت: ما با پیشزمینه مطالعات فرهنگی و علوم اجتماعی تاکنون سنت قوام یافته مطالعات شهری نداشتیم. تا پیش از این مطالعات شهری محصور در دست فارغالتحصیلان شهرسازی بوده اما امیدوارم بتوانیم از زوایه مطالعات فرهنگی و علوم اجتماعی به شهر نزدیک شویم. به همین دلیل تعدادی از متون برای این کار انتخاب شده تا از این رهگذر بتوانیم مداخلات متنی، گفتاری و حتی سیاستگذارانه در شهر داشته باشیم. 10 کتاب برای این کار انتخاب شده و این نیز دومین نشست از سلسله نشستهاست.
وی درباره کتاب «شهرها و مصرف» توضیحاتی را ارائه کرد و افزود: مارک جین، نویسنده کتاب دانشآموخته جغرافیاست و دکتری خود را در جامعهشناسی ادامه میدهد و پایاننامهاش هم به موضوع نسبت شهر و مصرف میپردازد. او این موضوع را بعدها نیز ادامه میدهد و این کتاب نیز در همین راستا تألیف شدهاست.
واقفی ادامه داد: این محقق نسبت به افراد فعال دیگر این حوزه نکته متمایزی دارد و آن توجه ویژهای است که به مسأله فرهنگ دارد. افرادی که در حوزه شهری کار میکنند اغلب با رویکرد اقتصاد سیاسی نگاه میکنند اما جین از حوزه تصورات، تخیلات، ایده هویت و نسبتش با مصرف در درون مرزهای شهر صحبت میکند.
وی عنوان کرد: از این جهت کتاب حائز اهمیت است چون روی مطالعات شهری هم کار نشده، امیدوارم این کتاب مقدمهای برای آغاز این کار باشد. این کتاب بهصورت منبع درسی برای دانشجویانی طراحی شده که میخواهند نخستین گامهای خود را در حوزه مطالعات شهری بهویژه با رویکرد مصرف بردارند. بنابراین کتابی خوشخوان و راحت است و نگاهی به نظریهپردازان حوزه مصرف اعم از کلاسیکها مانند مارکس و زیمل تا مکاتب مدرنتر مانند شیکاگو دارد.
بهگفته این محقق حوزه مطالعات شهری، «شهرها و مصرف» به مخاطب این امکان را میدهد که با مختصات اولیه نظریهپردازانی آشنا شوند که درباره نسبت شهر و مصرف سخن گفتهاند.
وی گفت: نقطه مثبت «شهرها و مصرف» این است که سیر تطور شهر در سه دوره، ویژگی آنها و نسبتش با مسأله مصرف بررسی میشود. در این کتاب نشان داده میشود که چگونه مصرف شهرها را دگرگون کرده و تنها معلول دگرگون شدن شهرها نبوده و خودش علتی برای تطور شهر بودهاست. این موضوع در سه دوره انقلاب صنعتی، دولت رفاه و دوره غالبشدن حکمرانیشدن شهری توضیح داده میشود.
جامعهشناسی نظری ایران عقب نیست
در ادامه این نشست مرتضی قلیچ، مترجم کتاب نیز توضیحاتی را درباره اثر حاضر ارائه کرد و گفت: جین استاد دانشگاه کاردیف است. من با او نامهنگاری کردم و بسیار مشتاق بود در این جلسه باشد. او معتقد بود که کتاب را 10 سال پیش نوشته و از این جهت نقدهایی به آن وارد است.
وی ادامه داد: وقتی مصرف بهعنوان مسأله اندیشمندان ایرانی، 15 سال پیش در ایران مطرح شد آثاری چون «مصرف و سبک زندگی» نوشته محمد فاضلی به رشته تحریر درآمد. کتابهای دیگری از متفکرانی چون وبلن ترجمه شد و از سوی دیگر رسالههایی نیز در حوزه مصرف در مقطع دکتری انجام شد. همچنین رشتهای به نام مطالعات فرهنگی در کشور ما از سالهای 83 تا 87 در اوج بود که بعدها دچار مشکلاتی شد. بنابراین کفایت نظری خوبی در این حوزه صورت گرفت.
قلیچ افزود: اینها نشان میداد که جامعهشناسی نظری در ایران از کشورهای اروپایی عقب نیست. من نیز سعی کردم این دو کتاب «شهرها و مصرف» و «شهرهای مصرفی» را ترجمه کنم. از این مسأله نباید غافل شد که در همه این کتابها به مارشال برمن ارجاع داده شده است.
وی با اشاره به اینکه این کتاب هفت فصل دارد توضیح داد: در فصل نخست تمایز این کتاب با آثار دیگر مطرح میشود و بیان شده که نظریهپردازی در دوران مدرن در شهرها چه بودهاست. بعدها تغییرات و تطور در مفاهیم شهری در رشتههای مختلف شرح داده میشود. در فصل دوم جامعهشناسی کلاسیک شهری توضیح داده شده و بهمفهوم طبقه تنآسا و مصرف متظاهرانه وبلن اشاره میشود.
قلیچ با بیان اینکه مصرف هویتهای مکانی و زمانی را نمیشناسد و نقش بزرگی در شکلدهی سبک زندگی دارد، گفت: امروزه بسیاری از مگامالها بازآفرینی فیزیکی است که بهدلیل مصرف شکل گرفته و مناسبات اجتماعی نوینی را رقم زدهاست. جین معتقد است در فرایند مصرفیشدن شهرها عدهای برنده و عدهای بازنده هستند و بنابراین رقابت شهری در سطوح مختلف با هدف جذب سرمایهها شکل گرفتهاست و عمده مباحثی که تولید میشود مدیون مفهوم مصرف است و اگر این مفهوم را از نظریهپردازانی چون لوفور و سوجا بردارید، خالی از هویت میشود!
وی تأکید کرد: در کتاب «شهرها و مصرف» بیان میشود که شهر بهمعنی مصرف است و مصرف حال، امروز و آینده شهرها را رقم میزند و آینده شهرها هم به سمت مصرفیشدن است. جین معتقد است دوگانهای بین تولید و مصرف وجود دارد. در قدیم شهرهای مدرن و سنتی به واسطه تولید تعریف میشد اما در عصر جدید گویا نحوه خرجکردن پول مهمتر از درآوردن آن است و نوع مصرف هویت ما را تعریف میکند.
بهگفته این مترجم مطالعات شهری، از سوی دیگر کالاها در فرایند مصرف هویت سیال دارند و در اثر مصرف است که کالاها هویت پیدا میکنند. بهطور مثال به پژوهای 405 پژوهای آخوندی گفته میشود! بنابراین مصرفکننده است که به کالا هویت میدهد.
وی ادامه داد: جین در ادامه به نظرات مارکس اشاره میکند. بعدها جامعهشناس مصرف وبلن است که مفهوم مصرف تظاهری را مطرح میکند که چگونه نوکیسهها با مصرف طبقات خود را مشخص میکنند. او در ادامه به بوردیو اشاره میکند و او را از نظریهپردازان کلاسیک متاخر در حوزه شهری میداند. بوردیو میگوید مصرف تعامل ساده بین شهروند و کالا نیست و با عادتواره نشان میدهد که افراد چگونه مصرفشان را در فرایند جامعهپذیری عوض میشود.
قلیچ با بیان اینکه جین تفکیکی بین شهر مدرن و غیرمدرن دارد گفت: او بهطور مثال میگوید تنوع معماری در شهرهای پستمدرن زیاد است و خدمات محور بوده و اقتصاد جهانی دارد. او بهمنظور توصیف شهر پستمدرن به نظریهپردازان جدیدی مانند لوفور، سوجا، کاستلز و ... میپردازد.
بهگفته قلیچ، جین در فصل سوم نیز به این مباحث اشاره میکند که چگونه اکنون فضای سبز دیگر فقط فضای فراغت نیست و مگامالها هم میتواند این فضا باشد. اکنون یک فرهنگ پسامدرن مصرف شکل گرفته و در این شرایط او معتقد است کالا ارزش مصرفی ندارد و ارزش نشانهشناسانه پیدا کردهاست؛ بهطور مثال اگر روی لباسی که پارهپاره است آرم نایک خورده باشد قیمت کالا را مشخص میکند نه کیفیت کالا! در این شرایط شهرها مکانهایی را بازتولید میکند که این نوع کالاها را عرضه میکند.
وی یادآور شد: بخشی از کالاهایی که در شهر مصرف میشود کالاهایی است که برندها به آنها اهمیت میدهد نه ارزش مصرفیشان! و به نوعی ما با زیباییشدن زندگی روزمره روبهرو هستیم.
مترجم «شهرهای مصرفی» افزود: جین میگوید در این شرایط آیا باز میتوانیم بگوییم ما پستمدرن شدهایم؟ او در پاسخ میگوید خیر چون حتی مقاومتهایی مانند گروههای زیرزمینی موسیقی نیز در آینده تبدیل به کالایی برای نظام سرمایهداری میشوند. جین همچنین میگوید آیا مصرف بااینهمه تنوع ما را آزاد کرده و باعث شده با این میزان از انتخاب جوانان احساس آزادی کنند؟ او بازهم پاسخ منفی میدهد و میگوید شما باید در فرایند مصرف بین گروه اغواشده و سرکوبشده تفاوت قائل شوید چون حجم عظیمی از محرومها و فقرا در فرایند مصرف توسط گروههای حاکم سرکوب میشوند.
قلیچ با اشاره به اینکه در فصل چهارم کتاب زندگی روزمره بررسی میشود و به دیدگاه لوفور و دوسرتو پرداخته میشود عنوان کرد: گویی مصرف محملی برای مقاومت در شهرها شدهاست مانند سنجاقهایی که امروز برای لباسها تولید میشود و کارکرد مقاومتی دارند!
این مترجم در پایان گفت: ویلیامز میگوید بین سیاست فرهنگی واقعی و سیاست باشکوه باید تفاوت قائل شد. او میگوید سیاستهای فرهنگی ما با هدف نشاندادن عظمت شهرهاست و دعوای بین شهرها برای برگزاری فستیوالها نشاندادن یک سیاست نمایشی است و بودجههای عمومی و رفاهی با هدف نشاندادن عظمت شهرها هدر میرود و محرومان در این بین حذف میشوند.
مضمحلشدن سطح بینش سیاسی در زندگی مصرفی
در ادامه این نشست، عباس کاظمی، مدیر گروه شهر و زندگی روزمره، با بیان اینکه کتاب برای دانشجویان لیسانس و البته علاقهمندان غیر علوم اجتماعی مفید است، گفت: کتاب «شهرها و مصرف» نگاه خوشبینانه به مصرف دارد. البته من هم قبلاً این دیدگاه را داشتم و فکر میکردم مصرف مهمترین دریچهای است که میتواند وضعیت جامعه ما را شرح دهد اما امروز فکر میکنم مقولات دیگری وجود دارد که میتواند در ارتباط با مصرف قرار گیرند و از این طریق وضعیت جامعه را شرح داده شود.
وی افزود: جین البته در مقدمه کتاب «شهرها و مصرف» به این موضوع اشاره کرده اما خودش در کتابش این را رعایت نکردهاست چون شهر را باید در یک چرخه فرهنگ به تعبیر هال بررسی کرد نه فقط با مصرف؛ مصرف بدون درنظرگرفتن اقتصاد سیاسی و تولید و مفهوم بازنمایی نمیتواند شهر را برای ما توضیح دهد. ما با شهری مواجه هستیم که انواع مصرف در آن وجود دارد و باید زمینههای اقتصاد سیاسی را هم در اینباره درنظر گرفت.
کاظمی با تأکید بر اینکه شکل سرمایهداری در ایران عوض شده در کنار ارتزاق از زمین از طریق فضای مصرفی ثروت بازتولید میشود، عنوان کرد: مصرف در جامعه انقلابی میتوانست بهشکل خاصی معنا یابد. در جامعهای که محدودیتهای رفتاری وجود داشت مصرف فرهنگی میتوانست شکلهای بدیل زندگی را برای ما خلق کند. اما امروزه ایدئولوژی سیاسی ما با مصرف ازدواج کردهاست! در اینجا شیوه تحلیلهای فرهنگی حول مصرف باید تغییر کند.
وی با ذکر خاطرهای ادامه داد: در شب سخنرانی ترامپ درباره برجام نوجوان ۲۱سالهای از من پرسید برجام چیست! این فرد از حانواده متوسط بالاست که روزگارش را با برندها و مراکز خرید و کافی شاپها میگذارند. درواقع این جهان مصرفی است که زندگی متفاوتی را برای او رقم زدهاست. جهانی تخیلی که او را از استرسهای سیاسی که در شهرما وجود دارد دور میسازد.
کاظمی با طرح این پرسش که آیا این موقعیت خوب است یا بد؟ گفت: در زندگی مصرفی سطح بینش سیاسی و جامعهشناختی ما مضمحل میشود. ما اکنون شهری را ساختیم که افراد در فضای عمومی صرفا کالاها و چیزها را مصرف میکنند، ولی در آن فضل وارد گفتوگو با هم نمیشوند. فضلی عمومی شهری ما جای بصیرت سیاسی و اجتماعی نیست درحالیکه فضای عمومی نباید مردم را دلمشغول خوردن و مصرفکردن کند.
وی در پایان گفت: کتابهایی از این دست، به ما فرصت میدهد درباره مصرف فکر کنیم و درعینحال در باب دلالتهای سیاسی و فرهنگی آن در ایران بیشتر بیندیشیم.
دومین نشست نقد متون شهری با همت انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات و با مساعدت معاونت اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران و انتشارات علمی و فرهنگی در سالن موسسه تحقیقات و مطالعات اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شدهاست.